Ruëny ëë dhöl cï kɔc duöŋ guïr bë ya ruënydït apɛi ke kɔc cië diɛr kënë raan däŋ bïk wëu kun akual wulɛ kääŋ cɛŋ ŋɛk nyiai cïmɛn rin raan.
Kɔc-ruëny alëu bïk kɔc cɔl talapuun, atuc email, atoc wël talapuun nyin ku atuc athör cï göt thanduk baai yïc. Kë ba piny awël kök kony yïn bë ŋïc ku tiet-rot tënë dhöl kadiäk ruëny röt lac looi.
Cääm aweet ruëny
Kɔc-ruëny aa yïn tuöc athöör piɛth cï ŋiëc göt tënë tïŋ yen, emailä, agɛ̈t wël talapuun nyin walɛ̈ tëde ka gät wël wɛpthaitic lëk yïn lɔn yïn anɔŋ wëu cää ke caam. Wëu ca caam tɛk alëu bïk ya wëu,nïïn-löŋ,talapuun dhëëŋ apɛi wulɛ̈ wëu aɣööc. Të wïc yïn wëu ca caam, keek alëk kë yïn lɔn bï yïn wëu ajuër-kou walɛ̈ ariöp kaaŋ dhïl tääu piny tueŋ tëde kë lëk ke yïn ba keek tuöc akuën wëu (bank account).
Kää kök ë kïït wëët ee ruëny kënë amat ke:
- wëu ca caam ake aweet (lottery) walɛ̈ tuuk tër ku acië kë cë yïn la thïn
- yïn alëu bë yï thiëc ba yup talapun walɛ̈ tuɔc kääŋkun ciëŋ thïn emaïlïc
- yïn adhïl arïöp tuöc walɛ̈ akuën wëu tënë wïc yïn wëu ca caam
- thanduuŋ tuöc (Post Office) nïmïra, emailë tuɔc walɛ̈ mabaal talapun nïmïra agam ke këbï wek aröm thïn (acië nïmïra panden ceŋ kë tääu thïn).
Ruëny erin dhuuk ciën ariöp
Kɔc-ruëny aröt cɔl kɔc lui ke akuma mac baai, ɣon wëu walɛ̈ akutnhom dɛt yen ŋic kë cï rot guïr apɛi ku lëëk kë yïn ok amuk wëuku - ku na wïc wëuku kë yïn akɔŋ wëu ariöp tääu piny tueŋ walɛ̈ kë thööŋ ke wëu ajuër. Kɔc-ruëny kök eya ekë luel lɔn wëukun-niöp walɛ̈ wëu-kuɔny tënë riënythï acï juëc, wulɛ̈ wëu ariöp acï taau piny kë juëc la këwïc ku bë wëu ariöp dhuok piny tënë yïn.
Ɣon wëu yïc, luoi thuuk walɛ̈ akuma acï lëu bï yïn gät ku luel kë ok amuk wëuku kuna wïc wëu kë yïn awïc ba wëu-ariöp kaaŋ taau piny bë ke jal yiɛ̈k yïn.
Ruëny rïn ke nhiëër
Kɔc-ruëny abën tënë kɔc-jöörkie ɣään wɛpthäit thuöt yïc. Nyïnic të cï keek nhiëër cak cök walɛ̈ acï yï nhiar, keek anyiɛ kääk gät bë kë yiath emailë dën yïc, yup talapuun ula gɛ̈t talapuun nyin. Thää bäric, kɔc-ruëny amäth looi ke kɔc wïc këbï ke jöör ɣonlany-internet yic, kuë këla nïïn-juëc bïk puöth ŋic apiath ku dë kë nhiëër.
Kamthïn-nyiɔt, kɔc-ruëny aje röt guɔ wel ku looi kë anyïköl wïc ke wëu, arak kïthïc aye kë looi ke tuany walɛ̈ kë cï raan tök ë kɔcken macthok nök walɛ̈ taau wëu piny kë wëu lui wek keek tëjääriɛ. Tɛ̈ cït kënë, ke raan duöŋ acï jal guo löny kë cien ku jɛl guɔ araan toc wëu,cɔk yen nɛn kɔcken macthok walɛ̈ määthke luel ka kɔc-ruëny. Nyinic të cï wëu tuɔc ë thanduuŋ tuöc walɛ̈ önlaany, kë wëu kää acï röt bë lëu acïn bë keba kuany cök bïk röt la dhuuk ciën.
Tiët rot apiɛth - wël ril cï nyoth akë bë ya tak alɔŋ ruëny
- na ë tiŋ aye kë piɛth këlëu bë ya yïc,yen kecit kë bë rot looi yen ruëny
- tïït rot ë emailë kec yïn thiëc, yup talapuun walɛ̈ athöör jam yïn nɔŋ wëu kec nyiai tënë walɛ̈ wëu kanydu
- duk wëu toc walɛ̈ akuëndun ɣon wëu tënë ruëny ke dhöl wïc yïn wëu walɛ̈ dhuk piny ariöp
- tiŋ lɔn yïn acï la thuëc aweet walɛ̈ caam wëu ariöp ku dhïl ŋïc lɔn adë kɔc dë aweet caam acië yïn thiëc wëu ariöp bë yï jal gam wëu ca caam walɛ̈ wëu ariöp
- acïn taau piny wëu tënë ayï kedäŋ të cɔl athör toc wëu walɛ̈ tuöc wëu - akölriëc tuɔc wëu ë kuer piɛth cïtmɛn aa kredït kat (credit card) walɛ̈ ɣɔnlaany cɔl PayPal
- rot tiet ë wɛpthait ruëny ku yen alëu ba looi dhöl la cök cïtmɛn bä dai kïït thuura ɣon wëu yen ŋic apiɛth,walɛ̈ akutnhom kök cï guïr - na yïn acïe këŋïc, gät tëde keyi yup ɣon wëu walɛ̈ guïr ba la bë lɔ cökic
- yïn acë piath ku ba anuet looi thïn emailɛ̈ bï yïn gɛ̈t ula jam ke kɔc luɔi tëjaariɛ. Akölriëc ebën göör wël gät cök ë google yic, athör talapuunic walɛ̈ kë wënë loiloi kënë looi erot
- acïn wëu lëu ba tuɔc tënë raan kec wek kɔŋ röm bäk nyïn tïŋ,të na cɔk alɔn cï yïn jam ke ɣen walɛ̈ nɔŋ miöc ca lööm tënë keek
- Piëŋ tënë kɔc macdun thok ku määthkun rïn na keek adë ke dɛk ke puöth alɔŋ raan cï röm ke yïn ɣonlany-internet
- Kac-nyin të na ɣonlany thuurat tënë thuöt acië rööm keek kë cï luel walɛ̈ ë tïŋ keek acït thuurat nyiɛ tëdet athööric.
Ba këloi lac looi tënë kɔc-ruëny
Na yïn aye tak lɔn cï yï dhïl ruëny, yup ɣok ula gät nyinic bë kë cï rot looi luel. Të cït ŋëëthku yen ruëny cï rot luɔi, yïn alëu bë wëuku dhuuk yï kɔc gääm yïn kredït kat (credit card) walɛ̈ ɣon wëu (bank).
Na yïn acië keŋic adë ke wëuku abï dhuuk ciën, ke ŋot apiath apɛi tënë yïn yen lɔn cïn ë luel ɣen ruëny cï rot looi, erin ke cï rot looi abë ok kony buk kɔc-ruëny cɔl akac tënë kɔc kök bïk keek duöŋ ula ruëny pei.
Piöc rot kök wïc bä keŋïc alɔŋ të bïn ruëny ŋiëc thïn ë dai videos thuukul Stevie kuen kë piöc kɔc-ɣööc atö ku loiloi-thïnyiɔt tëjääriɛ.